آب های معدنی
آب های معدنی ، آب هایی هستند که در یک کیلوگرم آن ها حداقل ۱۰۰۰ میلی گرم نمک و یا ۲۵۰ میلی گرم انیدرید کربنیک آزاد موجود است و این آب ها یا از چشمه های طبیعی و یا چشمه هایی که مصنوعا ایجاد کرده اند ، جریان دارند و آن ها را در همان سرچشمه در ظروف مخصوصی پر میکنند و برای مصرف حمل می کنند .
آب چشمه ها به طور کلی دارای نمک هایی هستند که در موقع عبور آب از قشر زمین در آن حل شده ولی آب مقطر فاقد این نمک ها می باشد . مقدار این نمک ها در آب های معدنی به مراتب زیادتر و حداقل به یک هزارم می رسد و اغلب نمک ها و ترکیبات دیگری هم در آب معدنی موجود است مانند نمک های ید و ترکیبات آرسنیک و گوگرد و ترکیبات رادیواکتیو و نظیر آن ها که در آب معمولی موجود نیستند .
آب های معدنی را از روی اینکه چه جسمی بیشتر در آن موجود است طبقه بندی می کنند که عبارت اند از :
۱- آب های معدنی اسیدی : این آب ها باید حداقل در یک لیتر ، حدود یک گرم انیدرید کربنیک طبیعی آزاد محلول داشته باشند . انیدرید کربنیک محلول در آب موجب تسریع حرکت دودی شکل روده می گردد و مقدار عصاره هایی که در روده ریخته می شود را زیاد تر می کند و در نتیجه در هضم غذا تسریع می شود . همچنین انیدرید کربنیک موجب زیاد شدن اسید کلریدریک که در معده تولید می گردد ، می شود و اثر اشتها آورنده دارد . مهم ترین چشمه های انیدریک کرینیک دار در آلمان ، چشمه های مارین باد و زائربرون در هارتس و … می باشند . در ایران هم آب ترش راه رشت و آب علی از چشمه های انیدریک کربنیک دار هستند.
۲- چشمه های قلیایی : در یک کیلو گرم آب از این چشمه بیشتر از یک گرم جسم جامد حل است که قسمت اعظم آن را کربنات سدیم تشکیل می دهد . معروف ترین این چشمه ها عبارت اند از چشمه های سالسبرون در آلمان و چشمه وویشی در فرانسه . برخی از چشمه های قلیایی مانند آب معدنی اِمس تقریبا دو هزارم کربنات سدیم و یک هزارم کلرور سدیم دارد . این آب های قلیایی فعالیت معده را زیاد می کنند و زیادی اسید معده را از بین می برند و در معالجه درد فواصل موثر هستند.
۳- آب های معدنی سولفات سدیم دار : آب این چشمه ها دارای سولفات سدیم می باشد ولی علاوه بر آن اغلب کلرور سدیم و بی کربنات سدیم هم دارد . مهم ترین چشمه های سولفات سدیم دار چشمه مارین باد است که تا پنج درصد سولفات سدیم دارد و چشمه های الستر که ۵/۲ درصد سولفات سدیم دارا می باشد . چشمه های فوق در آلمان بوده و قطعا ایران نیز دارای چنین چشمه هایی است .
۴- چشمه های تلخ : مهم ترین ماده شیمیایی که در این چشمه ها وجود دارد و موجب تلخی مزه آن ها می شود سولفات منیزیم است که علاوه بر سولفات منیزیم اکثر سولفات سدیم و کلرور سدیم هم در آن ها می باشد . آب های تلخ اثرات خوبی در بر طرف یبوست و چاقی دارند مثلا ممکن است بر اثر چند هفته آشامیدن آب چشمه های مرگنت هایم تا ده کیلوگرم باعث لاغری شود بدون آن که اثرات مضری داشته باشد . آشامیدن این آب ها برای افراد ضعیف و کم خون و مسلول و نظیر این خوب نمی باشد
۵- چشمه های کلرور سدیم : در آب های این چشمه ها بیش از یک گرم املاح در لیتر موجود است و بیشتر این املاح هم کلرور سدیم می باشد . اگر علاوه بر کلرور سدیم بیش از یک گرم انیدریک کربنیک هم در یک لیتر آب آن ها موجود باشد به آن آب ، آب شور اسیدی گفته می شود . اشخاصی که سوء هاضمه و یا چاقی زیاد دارند و یا دستگاه تنفسی آن ها به خوبی کار نمی کند بر اثر آشامین این آب ها بهتر می شوند .
۶- آب های آهن دار : چشمه هایی که در یک لیتر آب آن ها بیش از ده میلی گرم آهن به صورت محلول موجود باشد به اسم چشمه های آهن دار نامیده می شوند . ممکن است که آهن در آب چشمه به صورت سولفات آهن باش و در این صورت از چشمه سولفات آهنی صحبت می شود . اگر آهن به صورت هیدروکربنات آهن موجود باشد از چشمه هیدروکربناتی یاد می گردد .اگر در آب های آهنی بیش از یک گرم انیدرید کربنیک در لیتر باشد چشمه اسیدی آهنی است . محلول هیدروکربنات آهن را اگر مدت زیادی در هوا بگذارند ، اکسیژن هوا را جذب و تبدیل به هیدراکسید آهن می شود که به صورت رسوب قهوه ای رنگ ته نشین می گردد و از این جهت است که اگر آبهای معدنی آهن دار را راکد بگذارند در ته آن رسوبی جمع می شود . از آن جایی که آب های آهنی زود تجزیه و آهن آن ها ته نشین می شود معمولا در همان سر چشمه آن را می آشامند . آب های آن دار برای کم خونی بسیار خوب است . از جمله آب های آهن دار در ایران می توان به آب گرم محلات اشاره کرد .
۷- آب های گوگردی : این آب ها دارای هیدروژن سولفوره آزاد (بوی هیدروژن سولفوره می دهند که شبیه بوی تخم مرغ گندیده می باشد) و یا هیدروسولفور و یا هر دو این ها می باشند . البته ممکن است که بسیاری از اجسام دیگر هم در آن ها محلول باشد . آب های گوگردی در معالجه رماتیسم و امراض جلدی و مسمومیت های فلزی تجویز می شود .
این آب ها دارای نمک هایی هستند که قسمت اعظم آن ها کربنات کلسیم اسید و کربنات منیزیم اسید و انیدرید کربنیک می باشد . این آب ها در معالجه کلیه و اعصاب و اگزمای پوست و غیره توصیه می شود . در ایران یکی از این چشمه ها آی گرم در همدان است .
۸- چشمه های آرسنیک دار : این چشمه ها دارای مقدار جزیی آرسنیک هستند که به علت کم بودن مقدار اثر کشندگی ندارد و بلکه به طور کلی برای تقویت به کار می روند . آشامیدن این آب ها برای رفع کم خونی و ضعف ناشی از کم بودن غذا و غیره خوب است .
۹- چشمه های ید دار : آب این چشمه ها را بیشتر برای آشامیدن و نه حمام کردن مصرف می کنند و ید موجود در آن ها هم دستگاه گوارش و هم غدد گلو تحریک به کار و ترشح می کند .
تجزیه کامل یک آب معدنی کار آسانی نیست و نمی توان با وسایل ساده انجام داد . اما می توانیم در یک آب معدنی به وسیله آهک وجود انیدریک کربنیک و به وسیله کلرور باریم وجود سولفات و به وسیله نیترات نقره وجود کلر را به حالت ترکیب بررسی نماییم .
برای بررسی وجود کربنات در آب معدنی قدری از آنرا روی یک شیشه می ریزیم و بخار می کنیم و بر روی جسم سفیدی که باقی می ماند قدری اسید می ریزیم و اگر پف کرد معلوم می شود که کربنات در آب موجود است و همچنین قدری از جسم باقی مانده پس از تبخیر را روی شعله چراغ بونزن می گیریم اگر شعله را زرد کرد علامت وجود سدیم می باشد .
در تجارت علاوه بر آب های معدنی یک محلول های دیگری هم به فروش می رسند که باید قبل از مصرف با آب رقیق نمود و در این صورت آب معدنی به دست می آید . این محلول ها را از دو طریق به دست می آید . اولین روش
این است که محلول ها را از تبخیر یا تغلیظ آب های معدنی به دست می آورند که در این صورت ممکن است که در موقع تغلیظ واکنش هایی انجام گردد و از اثرات خوب آب بکاهد و یا اصلا آب برای منظوری که می خواهند بی اثر گردد . دومین روش این است که به نسبت های حساب شده نمک های لازم را در مقدار معینی آب حل می کنند و آب معدنی مصنوعی تهیه می نمایند .
مثلا برای تهیه ی آب معدنی کارلسباد باید ۴۴ گرم سولفات سدیم خشک را با ۲ گرم سولفات پتاسیم و ۱۸ گرم نمک طعام و ۳۶ گرم جوش شیرین خوب مخلوط می نمایند و حال اگر ۶ گرم از این مخلوط را در یک لیتر آب حل کنند ، آب معدنی نظیر آب معدنی کارلسباد به دست می آید .
اغلب دیده شده که مصرف آب معدنی طبیعی در سر چشمه موثر تر واقع می گردد تا نوشیدن آن آب یا آب های مصنوعی نظیر آن در خانه و گویا در بعضی مواقع علت این باشد که هوای آزاد سر چشمه و دوری از کارهای روزانه در بهبود سلامتی موثر می باشند . البته به تجربه ثابت شده است که برخی از آب های معدنی در هنگام حمل و نقل و بر اثر انبار کردن بعضی از خواص خود را از دست می دهند و آن خواصی که قبلا در سر چشمه داشته اند را دیگر ندارند . بسیاری از آب های معدنی دارای انیدرید کربنیک هستند در برخی از مشروبات غیر الکلی هم که در کارخانجات ساخته می سازند با فشار ، گاز انیدریک کربنیک را وارد می کنند . انیدرید کربنیک در آب سرد بیشتر از آب گرم حل می گردد و از این رو اگر در تابستان درب شیشه مشروباتی را که انیدرید کربنیک در آن ها حل است باز کنند ، این گاز با فشار زیادی خارج می شود . انیدرید کربنیک در آب تولید کربنیک اسید می نماید و میکروب ها در محیط اسیدی نمی توانند رشد نمایند و به مرور زمان از بین می روند .
برگرفته از کتاب شیمی برای عموم ، مهندس محمد رضا رجالی
گرد آورنده و نویسنده مقاله: محمد طاها نادری زاده
زیر نظر ایمان انصاری